Multiple Skleroz merkezi sinir sisteminin otoimmün ilişkili olup en sık görülen hastalığıdır. Birincil olarak merkezi sinir liflerinin demiyelinizasyonu (miyelin kaybı) ve takiben ikincil aksonal hasarlanmaya dayanan, merkezi sinir sistemi dokularında dağınık halde bulunan lezyonlarla karakterizedir. Lezyonların konumuna bağlı olarak çeşitli nörolojik semptomları gözlemlemek mümkündür. Yaygın başlangıç semptomları, optik nöritin bir sonucu olan görme bozuklukları ve duyusal bozukluklardır. Hastalığın temel sebebi bilinmemektedir.

Belirti ve Bulgular

Multipl Skleroz'a ait belirti ve bulgular kişiden kişiye değişmekle birlikte tutulumun olduğu sinir liflerine göre de farklılık göstermektedir. Sık görülen semptomlar şöyle sıralanabilir:

• Bir veya daha fazla uzuvda, tipik olarak vücudun aynı tarafında görülen uyuşma veya kuvvet kaybı.
• Karıncalanma.
• Belirli boyun hareketlerinde, özellikle boynun öne doğru bükülmesinde meydana gelen elektrik çarpması hissi (Lhermitte işareti).
• Koordinasyon kaybı.
• Yürüme ve denge bozuklukları.
• Genellikle tek bir gözde kısmi veya tam görme kaybı ve buna eşlik eden göz hareketi sırasında ağrı.
• Uzun süreli çift görme.
• Bulanık görme.
• Baş dönmesi.
• Yorgunluk, bitkinlik, halsizlik.

Hastalıkla İlişkili Etken Faktörler, Risk Faktörleri ve Komplikasyonlar

Multipl Sklerozun nedeni bilinmemektedir. Vücudun bağışıklık sisteminin kendi dokularına saldırdığı otoimmün bir hastalık olarak kabul edilir. Bu bağışıklık sistemi arızası, beyin ve omurilikte sinir liflerini kaplayan ve koruyan yağlı maddeyi, yani miyelini yok eder.

Miyelin, elektrik tellerindeki yalıtım kaplamasına benzetilebilir. Koruyucu miyelin hasar gördüğünde ve sinir lifi açığa çıktığında, o sinir lifi boyunca ilerleyen mesajların iletimi yavaşlayabilir veya engellenebilir.

MS'in neden bazı insanlarda gelişirken diğerlerinde gelişmediği açık değildir. Genetik ve çevresel faktörlerin bir kombinasyonunun hastalıkta rol oynadığı düşünülmektedir. Hastalıkla ilişkili risk faktörleri şu şekildedir:

• Yaş: MS her yaşta ortaya çıkabilir, ancak başlangıcı genellikle 20 ila 40 yaşlarında ortaya çıkar. Bununla birlikte genç veya yaşlı insanları etkileyebilir.
• Cinsiyet: Kadınların nükseden-düzelen MS'e sahip olma olasılığı erkeklere göre 2 ile 3 kat daha fazladır.
• Aile öyküsü: Ebeveynlerinizden veya kardeşlerinizden biri MS hastasıysa, hastalığı geliştirme riskiniz daha yüksektir.
• Belirli enfeksiyonlar: Enfeksiyöz mononükleoza neden olan Epstein-Barr Virüsü (EBV) de dahil olmak üzere çeşitli virüsler MS ile ilişkilendirilmiştir.
• Irk: Özellikle Kuzey Avrupa kökenli olanlar, MS geliştirme açısından en yüksek risk altındadır. Asya, Afrika veya Amerika Yerlisi kökenli insanlar en düşük riske sahiptir.
• İklim: MS Kanada, Amerika Birleşik Devletleri'nin kuzeyi, Yeni Zelanda, Güneydoğu Avustralya ve Avrupa dahil olmak üzere ılıman iklime sahip ülkelerde çok daha yaygındır.
• D Vitamini: Düşük D vitamini seviyelerine sahip olmak ve güneş ışığına az maruz kalmak, MS riskinin artmasıyla ilişkilidir.
• Genetik: 6p21 kromozomundaki bir genin Multipl Skleroz ile ilişkili olduğu bulunmuştur.
• Obezite: Kadınlarda obezite ve MS arasında bir ilişki bulunmuştur. Bu durum, özellikle çocukluk ve ergenlik dönemi obezitesi için geçerlidir.
• Bazı otoimmün hastalıklar: Tiroid hastalığı, pernisiyöz anemi, sedef hastalığı, Tip 1 diyabet veya inflamatuar barsak hastalığı gibi diğer otoimmün bozukluklarınız varsa, MS geliştirme riskiniz biraz daha yüksektir.
• Sigara içmek: MS'e işaret edebilecek bir başlangıç semptomu yaşayanlardan sigara içenlerin, nükseden-düzelen MS'i doğrulayan ikinci bir olay geliştirme olasılığı sigara içmeyenlere göre daha fazladır.

Hastalıkla ilişkili komplikasyonlar ise şu şekildedir:

• Kas sertliği veya spazmları.
• Tipik olarak bacaklarda şiddetli zayıflık veya felç.
• Mesane, bağırsak veya cinsel işlevle ilgili sorunlar.
• Unutkanlık veya kelime bulma güçlükleri gibi bilişsel sorunlar.
• Depresyon, kaygı veya ruh hali değişimleri gibi duygudurum bozuklukları.

Teşhis Yöntemleri

MS için özel testler yoktur. Bunun yerine, multipl skleroz tanısı genellikle ayırıcı tanı olarak bilinen, benzer belirti ve semptomlara neden olabilecek diğer koşulların dışlanmasına dayanır. Yapılabilecek testler şunları içerir:

• Kan Testleri: MS gibi semptomları olan diğer hastalıkları ekarte etmeye yardımcı olmak için kan testleri yapılabilir. MS ile ilişkili spesifik biyobelirteçleri kontrol eden testler şu anda geliştirilme aşamasındadır ve ayrıca hastalığın teşhisinde yardımcı olabilir.
• Lomber Ponksiyon: Laboratuvar analizi için omurilik kanalından küçük bir beyin omurilik sıvısı örneğinin alındığı lomber ponksiyon da uygulanabilecek yöntemler arasındadır. Alınan örnek, MS ile ilişkili antikorlarda anormallikler gösterebilir. Lomber ponksiyon ayrıca MS gibi semptomları olan enfeksiyonları ve diğer durumları tanılamaya da yardımcı olabilir.
• MRT (Magnet Rezonans Tomografi): Beyninizdeki, servikal ve torasik omurilikteki MS lezyonları ortaya çıkarmak için MR da kullanılabilir. Hastalığın aktif fazda olduğunu gösteren lezyonları vurgulamak için intravenöz kontrast madde enjeksiyonu ile uygulanabilir.
• Uyarılmış Potansiyel Testleri: Sinir sistemi tarafından uyaranlara yanıt olarak üretilen elektrik sinyallerini kaydeden uyarılmış potansiyel testleri yapılabilir. Bir uyarılmış potansiyel testi, görsel veya elektriksel uyaranları kullanabilir. Bu testlerde bacaklardaki veya kollardaki sinirlere kısa elektriksel darbeler uygulanır ve elektrotlar, bilginin sinir yollarında ne kadar hızlı ilerlediğini ölçer.

Nükseden-düzelen MS'li çoğu insanda tanı yöntemi hastalıkla tutarlı ve MR gibi beyin görüntüleme taramaları ile doğrulanan bir semptom modeline dayanır.

Olağandışı semptomları veya ilerleyici hastalığı olan kişilerde MS'i teşhis etmek daha zor olabilir. Bu durumlarda omurilik sıvısı analizi, uyarılmış potansiyeller ve ek görüntüleme ile daha ileri testler yapılması gerekebilir.

Tedaviler veya İdare Yöntemleri

Multipl Sklerozun tedavisi yoktur. Tedavi tipik olarak ataklardan kurtulmayı hızlandırmaya, yeni radyolojik ve klinik nüksleri azaltmaya, hastalığın ilerlemesini yavaşlatmaya ve MS semptomlarını yönetmeye odaklanır. Bazı insanlar o kadar hafif semptomlara sahiptir ki hiçbir tedavi gerekli değildir. MS ataklarının tedavisinde şunlar kullanılabilir:

• Kortikosteroidler: Sinir iltihabını azaltmak için oral prednizon ve intravenöz metil prednizolon gibi kortikosteroidler reçete edilir. Yan etkiler uykusuzluk, artan kan basıncı, artan kan şekeri seviyeleri, ruh hali değişimleri ve sıvı tutulmasını içerebilir.
• Plazmaferez (Plazma Değişimi): Kanın bir kısmının (plazmanın) sıvı kısmı alınır ve kan hücrelerinden ayrılır. Kan hücreleri daha sonra bir protein solüsyonu (albümin) ile karıştırılır ve vücuda geri verilir. Semptomlar yeni, şiddetliyse ve steroidlere yanıt vermediyse plazma değişimi kullanılabilir.

Uzun Dönem Tedavi

Nükseden-düzelen MS hastaları için birkaç hastalık modifiye edici terapi (DMT) vardır. Bunlardan bazıları ikincil ilerleyici MS için faydalı olabilir ve bir tanesi de birincil ilerleyici MS için kullanılabilir.

MS ile ilişkili bağışıklık reaksiyonlarının çoğu, hastalığın erken evrelerinde ortaya çıkar. Bu ilaçlarla olabildiğince erken uygulanan agresif tedavi; nüks oranını azaltabilir, yeni lezyonların oluşumunu yavaşlatabilir ve potansiyel olarak beyin atrofisi ve sakatlık birikimi riskini azaltabilir.

MS tedavisinde kullanılan hastalık modifiye edici tedavilerin birçoğu önemli sağlık riskleri taşır. Doğru tedaviyi seçmek; hastalığın süresi ve şiddetine, önceki MS tedavilerinin etkinliğine, diğer sağlık sorunlarına, maliyet ve çocuk doğurma durumu gibi birçok faktörün dikkatle değerlendirilmesine bağlı olacaktır.

MS için kullanılan enjekte edilebilir tedaviler arasında şunlar bulunur:

• İnterferon beta: MS tedavisi için en çok reçete edilen ilaçlardır. Vücuda saldıran ve iltihaplanmayı azaltabilen ve sinir büyümesini artırabilen hastalıklara müdahale ederek çalışırlar. Deri altına veya kas içine enjekte edilirler ve nükslerin sıklığını ve şiddetini azaltabilirler. İnterferonların yan etkileri, grip benzeri semptomları ve enjeksiyon bölgesi reaksiyonlarını içerebilir. Karaciğer hasarı da interferon kullanımının olası bir yan etkisidir. İnterferon alan kişiler, ilacın etkinliğini azaltabilen nötralize edici antikorlar geliştirebilir.
• Glatiramer asetat: Bağışıklık sisteminin miyeline karşı saldırısını engellemeye yardımcı olabilir ve derinin altına enjekte edilmelidir. Yan etkiler, enjeksiyon bölgesinde cilt tahrişini içerir.
• Monoklonal antikorlar: Ofatumumab, sinir sistemine zarar veren hücreleri hedefler. Ofatumumab deri altına enjeksiyonla verilir ve hastalığa beyin lezyonları ile kötüleşen semptomları azaltabilir. Olası yan etkiler enfeksiyonlar, enjeksiyona karşı lokal reaksiyonlar ve baş ağrılarıdır.

Oral tedaviler ise şunları içerir:

• Teriflunomid: Hastalığın nüks oranını azaltabilir. Teriflunomid karaciğer hasarına, saç dökülmesine neden olabilir. Bu ilaç hem erkekler hem de kadınların ileride doğacak çocuklarında doğum kusurlarına sebep olabilir. Bu nedenle, bu ilacı alırken ve iki yıl sonrasına kadar kontrasepsiyon kullanmak gereklidir. Hamile kalmak isteyen çiftler, ilacın vücuttan atılmasını hızlandırmanın yolları hakkında doktorlarıyla konuşmalıdır. Bu ilaç düzenli olarak kan testi izlemesi gerektirir.
• Dimetil fumarate: Hastalığın nükslerini azaltabilir. Yan etkiler kızarıklık, ishal, mide bulantısı ve düşük beyaz kan hücresi sayısını içerebilir. Bu ilaç düzenli olarak kan testi izlemesi gerektirir.
• Diroksimel fumarat: Dimetil fumarata benzer, ancak tipik olarak daha az yan etkiye neden olur. Tekrarlayan MS formlarının tedavisi için onaylanmıştır.
• Monometil fumarat: FDA tarafından yavaş ve sabit bir etkiye sahip gecikmeli salınımlı bir ilaç olarak onaylanmıştır. Zamanında salınımı nedeniyle yan etkilerin azalacağı umulmaktadır. Olası yan etkiler kızarma, karaciğer hasarı, karın ağrısı ve enfeksiyonlardır.
• Fingolimod: Nüks oranını azaltır. Kalp atış hızını yavaşlatabileceğinden, ilk dozdan sonra altı saat boyunca kalp atış hızının ve kan basıncının izlenmesi gerekmektedir. Diğer yan etkiler arasında nadir görülen ciddi enfeksiyonlar, baş ağrıları, yüksek tansiyon ve bulanık görme sayılabilir.

İnfüzyon tedavileri ise şunları içerir:

• Natalizumab: Nüks oranlarını ve sakatlık riskini azalttığı gösterilen bir monoklonal antikordur. Potansiyel olarak zarar verebilecek bağışıklık hücrelerinin kan dolaşımınızdan beyninize ve omuriliğinize hareketini engellemek için tasarlanmıştır. Şiddetli MS hastası bazı kişiler için birinci basamak tedavi veya diğerlerinde ikinci basamak tedavi olarak kullanılabilir. Bu ilaç, PML JC virüsünün etken maddesine karşı antikorlar için pozitif olan kişilerde ilerleyici multifokal lökoensefalopati (PML) adı verilen potansiyel olarak ciddi bir beyin viral enfeksiyonu riskini artırır. Antikorlara sahip olmayan kişilerde son derece düşük PML riski vardır.
• Ocrelizumab: Nükseden-düzelen tipte nüks oranını ve ilerleme riskini azaltır. Ayrıca multipl sklerozun birincil ilerleyici formunun ilerlemesini yavaşlatır.
• Alemtuzumab: Yıllık nüks oranlarını azaltan ve MRI faydalarını gösteren bir monoklonal antikordur.

Müddet Tahminleri (Prognoz)

Birçok hastada MS, nükseden-düzelen (İng: "relapsing-remitting") bir formda seyretmektedir. Yukarıda saydığımız semptomlardan bir veya birkaçı bu hastalarda günler veya haftalar içinde gelişir. Sonrasında nispeten daha uzun (aylar ve hatta yıllar gibi) bir zaman dilimi içinde sönümlenir.

Vücut sıcaklığındaki küçük artışlar, MS belirtilerini ve semptomlarını geçici olarak kötüleştirebilir. Bunlar gerçek hastalık nüksleri olarak değil, sahte nüksler olarak kabul edilir.

Nükseden-düzelen MS hastalarının en az %20 ile %40'ında ve hastalığın başlangıcından itibaren 10 ile 20 yıl içinde, remisyon dönemleri olsun veya olmasın, semptomlarda sürekli bir ilerleme gelişebilir. Bu, ikincil-ilerleyici (İng: "secondary-progressive") MS olarak bilinir. Semptomların kötüleşmesi genellikle hareketlilik ve yürüme/denge ile ilgili sorunları içerir. Hastalığın ilerleme hızı, ikincil ilerleyici MS'li kişiler arasında büyük farklılıklar gösterir.

Son olarak bazı MS'li kişiler, birincil-ilerleyici (İng: "primary-progressive") MS olarak bilinen, herhangi bir nüksetme olmadan, belirti ve semptomların kademeli olarak başlamasını ve istikrarlı bir şekilde ilerlemesini deneyimler.

MS hastalarında prognozun iyi olması genelde şu özelliklerle birlikte görülür:

• 35 yaştan küçük olma.
• Tekli duyu nöron içerikli semptom.
• Birkaç güne kadar süren belirtiler.
• İlk nörolojik belirtinin tam olarak iyileşmesi.
• İkinci relapsa kadar geçen sürenin uzun olması.

Kötü prognozla seyreden özellikler ise şöyledir:

• 35 üstü yaş.
• Çoklu ve hem duyu hem motor nöron içerikli semptomlar.
• Haftalarca süren belirtiler.
• Tam relapsın olmaması.
• Infratentorial veya spinal MRT-Lezyonları.

Görülme Sıklığı ve Dağılımı (Epidemiyoloji)

Dünyada yaklaşık 2,5 milyon MS hastası bulunmaktadır. İnsidansı yüksek olan bölgeler arasında Avrupa, Kuzey Amerika ve Avusturya kıtası bulunmaktadır. 2019 yılı Dünya prevalansı % 0,34 olarak hesaplanmıştır. Hastalığın kadınlarda görülme sıklığı erkeklere kıyasla 2-3 kat fazladır. Genellikle ilk görülme yaşı 30 yaş civarlarındadır. Yıllık ölüm oranı yaklaşık her 100.000 kişide ortalama 1 ile 1,2 kişi arasındadır.

Önlem Yöntemleri

MS hastalığının istatistiksel olarak anlamlı sonuçlar barındıran, kesinleşmiş bir önlem yöntemi bulunmamaktadır. Yapılan bazı çalışmalar D-Vitamininin düzenli tüketiminin ve Ebstein-Barr Virüsüne olan maruziyetin azaltılmasının hastalık konusunda koruyucu etkisi olabileceğini göstermiştir.

Etimoloji

"Multiple" kelimesi geç Latince'den Fransızca'ya "multiplus" olarak geçmiş olup "multi" kelimesi "çok, çoklu" anlamına, "plus" kelimesi ise "kat, defa" anlamına gelmektedir.

"Sclerosis" kelimesi Yunanca "sertleşme" olarak Orta Çağ Latincesine geçmiş olup daha sonra Latince'de "dokuda hastalıklı sertleşme" anlamı kazanmıştır.